หอจดหมายเหตุแห่งชาติเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช  เป็นหน่วยงานในสังกัดสำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ กรมศิลปากร กระทรวงวัฒนธรรม จัดตั้งขึ้นเนื่องในโอกาสมหามงคลที่พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงครองสิริราชสมบัติครบ 50 ปี พุทธศักราช 2539 โดยมอบหมายให้กระทรวงศึกษาธิการ ในฐานะที่เป็นส่วนราชการซึ่งมีภารกิจหลักในด้านการศึกษา ศาสนา ศิลปะ และวัฒนธรรม ตลอดจนกำกับดูแลการดำเนินงานของกรมศิลปากรในขณะนั้น ดำเนินการจัดตั้งหอจดหมายเหตุแห่งชาติเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช  โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อ รวบรวมเอกสารหลักฐานที่เกี่ยวเนื่องในพระราชประวัติและพระราชกรณียกิจของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช และพระบรมวงศานุวงศ์ที่อยู่ในความรับผิดชอบของกระทรวง ทบวง กรม และหน่วยงานต่างๆ อาทิ

• พระราชหัตถเลขา พระบรมราโชวาท พระราชดำรัส พระราชนิพนธ์ โครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริ โครงการและกิจกรรมเฉลิมพระเกียรติฯ เนื่องในโอกาสมหามงคลต่างๆ
• แถบบันทึกพระสุรเสียง แถบวีดิทัศน์ พระบรมฉายาลักษณ์ ฯลฯ มาจัดเก็บและอนุรักษ์ไว้เป็นมรดกทางวัฒนธรรมของชาติ

ซึ่งต่อมาได้พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ใช้ชื่ออาคารว่า หอจดหมายเหตุแห่งชาติเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช  ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร เสด็จพระราชดำเนินแทนพระองค์ไปทรงประกอบพิธีวางศิลาฤกษ์ เมื่อวันที่ 30 กรกฎาคม พ.ศ.2540 และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี  เสด็จพระราชดำเนินแทนพระองค์มาทรงเปิดอาคารหอจดหมายเหตุแห่งชาติเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช เมื่อวันที่ 17 พฤษภาคม พ.ศ.2553

นอกจากนี้  ยังจัดแสดงนิทรรศการถาวรเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช  เพื่อเผยแพร่พระเกียรติคุณและให้ผู้มาเยี่ยมชมเกิดความซาบซึ้งในพระปรีชาสามารถและพระวิริยะอุตสาหะ สำนึกในพระมหากรุณาธิคุณและมีความจงรักภักดีในสถาบันพระมหากษัตริย์สืบต่อไป โดยจัดแสดง 2 อาคาร  ประกอบด้วย

• อาคาร 3 จัดแสดงพระราชประวัติ
• อาคาร 4 จัดแสดงพระราชกรณียกิจ

เนื้อหานิทรรศการนำเสนอผ่านรูปแบบการจัดแสดงเอกสารจดหมายเหตุ ภาพถ่าย สื่อเสียง สื่อสารคดี สิ่งของ รวมทั้งการจำลองบรรยากาศที่ใกล้เคียงกับเหตุการณ์เละเรื่องราวที่เคยเกิดขึ้น เพื่อให้ผู้เข้าชมเข้าถึงข้อมูลได้อย่างชัดเจน และซาบซึ้งในพระมหากรุณาธิคุณของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวที่ทรงมีต่อประชาชนชาวไทยมาอย่างต่อเนื่องและยาวนาน